"SAO KÊ TÀI KHOẢN TỪ THIỆN" - TỪ CHỨNG CỨ ĐẾN CHỨNG MINH: KHI NÀO MỘT HIỆN TƯỢNG XÃ HỘI TRỞ THÀNH MỘT SỰ KIỆN PHÁP LÝ?!

Câu chuyện từ thiện của một số Nghệ sỹ lại được nhắc đến nhiều trong những ngày qua, mà cụm từ "Sao kê" có lẽ được tìm kiếm nhiều nhất! Cũng giống như những lần trước - Các vấn đề liên quan đến công tác thiện nguyện này, đã gây ra một sự chia rẽ sâu sắc trong lòng Công chúng: Một bộ phận đông đảo Công chúng vẫn hết sức ủng hộ các Nghệ sỹ trước những thị phi - Một bộ phận Công chúng khác thì ngược lại, Họ ủng hộ những thông tin do Doanh nhân Nguyễn Phương Hằng đưa ra, là yêu cầu các Nghệ sỹ phải công khai hóa các khoản tiền từ thiện bằng hình thức sao kê tài khoản Ngân hàng. Cho đến thời điểm hiện tại, câu chuyện này không chỉ còn là "Những đàm luận" trên mạng xã hội, mà đã được nhắc đến trên các Trang báo chính thống như Thanh Niên, đặc biệt đã xuất hiện trên Đài truyền hình Việt Nam (VTV) - Vấn đề là: Đến lúc nào "Hiện tượng xã hội" này - Trở thành một sự kiện pháp lý, có sự tham gia của Các cơ quan thực thi và bảo vệ pháp luật?!

I. CẦN PHÂN BIỆT GIỮA CHỨNG CỨ VÀ CHỨNG MINH

Chứng cứ và chứng minh là hai phạm trù khác nhau, dù có liên quan mật thiết, nhưng lại hay bị nhầm lẫn với nhau là một. Thực ra không phải như vậy, việc nhầm lẫn hai phạm trù này sẽ dẫn đến hệ quả, là không bao giờ "Chốt lại" được vấn đề, và cuộc tranh cãi sẽ không bao giờ kết thúc. Chính vì thế, cần phải tách bạch các phạm trù:

1. Trong vụ việc này - Đối tượng cần chứng minh (Vấn đề cần giải quyết, cần đạt được) là: Việc giải ngân, định đoạt các khoản tiền từ thiện mà các Nghệ sỹ kêu gọi được có ĐẦY ĐỦ và CHÍNH XÁC hay không?! Đầy đủ nghĩa rằng nhận được bao nhiêu, báo cáo bấy nhiêu, đã xử lý hết - Chính xác nghĩa rằng, tiền được sử dụng đúng mục đích, đến đúng những Người được nhận, theo thống nhất ban đầu khi kêu gọi!

2. Dựa trên "Đối tượng cần chứng minh" như vừa nêu mà cụm từ khóa là "Chính xác" và "Đầy đủ" thì để giải quyết được vấn đề: Phía các Bạn nghệ sỹ phải đưa ra được bằng chứng, chứng cứ, luận chứng để làm rõ rằng "Mình đã thực hiện đúng và đủ việc xử lý tiền từ thiện"; Còn Phía ngược lại, sẽ tìm ra các điểm bất hợp lý, điểm sơ hở ngôn ngữ pháp lý gọi là vô căn cứ trong các luận chứng để phản chứng, hoặc/và cung cấp thêm các bằng chứng mới để chứng minh rằng các Bạn Nghệ sỹ đã không thực hiện đúng và/hoặc đủ trong việc xử lý tiền từ thiện, tức là báo cáo không đầy đủ hoặc giải ngân không đầy đủ hoặc không đến đúng người thuộc đối tượng được nhận - Đây được gọi là "Quá trình chứng minh"!

3. Và để chứng minh được các vấn đề thuộc "Đối tượng chứng minh" như vừa nêu trên, thì trong "Quá trình chứng minh" các Bên liên quan phải cung cấp được bằng chứng hay còn gọi là chứng cứ, để chứng minh cho vấn đề được nêu ra là có CĂN CỨ và CƠ SỞ! Chứng cứ là những gì có thật phản ánh đúng bản chất sự thật khách quan và CÓ LIÊN QUAN đến vấn đề đang cần được chứng minh (Trong tố tụng, nó còn phải được thu thập theo trình tự hợp pháp). Điều đó có nghĩa rằng: Ví dụ - Nếu như Anh nhận tiền vào một tài khoản này, nhưng lại sao kê bằng một tài khoản khác, thì việc sao kê, tài liệu sao kê đó không phải là chứng cứ, không có giá trị chứng minh, vì nó chẳng liên quan gì đến "Đối tượng cần chứng minh". Điều đó cũng có nghĩa rằng, Người cung cấp chứng cứ có nghĩa vụ phải chứng minh được rằng, chứng cự Họ đưa ra có giá trị chứng minh cho vấn đề đang tranh cãi, mà họ muốn khẳng định cho lập luận của Họ là có cơ sở.

Ví dụ: Khi kêu gọi từ thiện thì Nghệ sỹ này cung cấp tài khoản A cho mọi Người chuyển vào, thông thường khi giải ngân, xử lý tiền Họ sẽ rút trực tiếp ra, hoặc là chuyển khoản cho chính Người được nhận tiền từ thiện đó (Bà con khó khăn), nhưng chẳng hạn, nếu Họ lại chuyển một phần tiền từ tài khoản A của mình, sang tài khoản B của mình hoặc của một Người nào đó khác là bạn bè, nhưng không phải là tài khoản của Người khó khăn được nhận từ thiện - Thì lúc này Họ buộc phải giải trình lý do, động cơ, mục đích vì sao lại có thêm một lần chuyển trung gian đó, và Họ phải chứng minh được sau khi chuyển sang tài khoản B rồi, thì vẫn lại được rút ra để làm từ thiện - Nôm na, Họ phải chứng minh và lý giải được 2 vấn đề: Tại sao lại chuyển từ tài khoản A sang B mà không xử lý trực tiếp luôn? Và Tiền từ tài khoản B đã được giải ngân đầy đủ. Qua ví dụ này, cho Chúng ta thấy: Sao kê chỉ là một phần của vấn đề, nó có giá trị chứng cứ để chứng minh số tiền vào, số tiền ra, nhưng trong nhiều trường hợp KHÔNG THỂ chứng minh được nó đã đi đâu, đến với ai. Cũng có nghĩa rằng: Chỉ sao kê thôi chưa đủ!

KẾT LUẬN 1: Tài liệu sao kê tài khoản Ngân hàng có thể được xem là Nguồn chứng cứ, là một trong các loại chứng cứ, nó giúp Người cần chứng minh, dựa vào đó để khẳng định những vấn đề thuộc đối tượng chứng minh, đã được làm rõ, giải đáp là có căn cứ và có cơ sở, đối với những vấn đề có liên quan đến chứng cứ đó. Nghĩa rằng: Nếu Anh ấy nói Anh ấy nhận được 10 đồng, sao kê cũng cho thấy nhận được 10 đồng, điều đó chứng tỏ Anh ấy nói là có căn cứ, cho nên sao kê có giá trị chứng cứ để chứng minh trong trường hợp này. Nhưng điều đó không hoàn toàn có nghĩa sao kê này cũng là chứng cứ để chứng minh được tiền này đã đến với ai, nếu như việc xử lý được rút tiền mặt phân phát trực tiếp, lúc này muốn chứng minh vấn đề, lại phải cần đến những chứ cứ khác.

II. NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN CHỨNG MINH VÀ CHỨNG CỨ CẦN PHẢI CÓ

Có ít nhất 03 vấn đề cơ bản, trọng tâm mà các Bạn Nghệ sỹ phải làm rõ trong vấn đề này, nếu muốn chứng minh rằng đã thực sự khách quan, công tâm và minh bạch:

1. Thông tin chính xác về số tiền đã nhận được

Đây là vấn đề đầu tiên cần phải chứng minh và là vấn đề dễ nhất trong các vấn đề. Chính vì vậy nếu vấn đề này không chứng minh được một cách thuyết phục, thì các vấn đề sau đó, lại càng khó khăn muôn trùng. Việc xác nhận số tiền chuyển vào đã nhận được không khó, đây là công đoạn mà tài liệu sao kê có thể phát huy hết công dụng của mình. Ví dụ nếu đã từng công bố rằng số tiền nhận vào là 10 đồng, nhưng nay sao kê thể hiện là 20 hay 30 đồng, thì có nghĩa rằng nó đã có vấn đề, đã có sai phạm. Chứng minh công đoạn này như đã nói là không khó, tuy nhiên nó sẽ rích rắc ở một chổ về "THỜI ĐIỂM ĐÓNG TÀI KHOẢN", tất nhiên nếu phía các Bạn Nghệ sỹ sao kê hết cả giai đoạn về sau thì không còn gì bàn cãi, nhưng nếu chỉ sao kê đến ngày tuyên bố khóa về lý thuyết, thì một Bộ phận công chúng khó tính sẽ lại đặt vấn đề có hay không số tiền đã vào chậm so với ngày tuyên bố khóa?!

2. Thông tin đầy đủ về số tiền đã giải ngân

Nếu như vào 10 đồng và ra cũng 10 đồng vào ngày tuyên bố kết thúc đợt từ thiện, thì tạm về lý thuyết là có sự trùng khớp giữa tiền nhận và tiền đi (Đi đâu sẽ nói ở mục sau). Cho nên nếu tiền vào 10 đồng, khi kết thúc đợt từ thiện cũng nói rằng đã ra 10 đồng, nhưng sao kê lại thấy chỉ ra 5 đồng, thì có nghĩa rằng nó đã có vấn đề, đã có sai phạm. Về mặt số học thì việc chứng minh đoạn này cũng không khó, chỉ cần sao kê cho thấy sự trùng khớp giữa tiền vào và tiền ra, là có thể chấp nhận được rằng tiền đã được giải ngân hết.

3. Việc giải ngân từ thiện là đúng đối tượng và mục đích

Đây chính là vấn đề khó chứng minh nhất, nhập nhằng nhất, nếu như không có sự rõ ràng ngay từ đầu. Như trên đã nêu, việc chứng minh vào 10 đồng, ra 10 đồng không quá khó. Nhưng vấn đề 10 đồng này đã đi đâu, đến tay ai, có thực sự đến đúng đối tượng là Bà con khó khăn, là đối tượng đúng để nhận tiền từ thiện không, hay vào túi "Ông bạn em họ cô dâu nhà hàng xóm", là một vấn đề không hề đơn giản chút nào. Có lẽ từ đây, Bài học kinh nghiệm sẽ được rút ra cho công tác thiện nguyện trở về sau, đó là cần phải có danh sách tổng hợp, đầy đủ, chính xác về số tiền giải ngân được.

KẾT LUẬN 2: Để chứng minh được công tác thiện nguyện là khách quan, công tâm, minh bạch, có ít nhất 03 vấn đề cần phải làm rõ như đã nêu. Tuy nhiên, trong đó có những vấn đề mà thực tại rất khó để chứng minh, nếu từ đầu đã không ghi lại dữ liệu đầy đủ, chưa hẳn là có ý định gian dối, mà có thể do chưa nghĩ đến, nên đây là bài học cần được rút ra để tránh mắc lại.

III. KHÔNG ĐỒNG NHẤT SAI PHẠM VỚI SAI SÓT

Nếu nhận 10 đồng nói không đến 10 đồng là sai phạm, nhận 10 đồng giải ngân chưa đến 10 đồng là sai phạm, nhận nhưng cố ý chuyển đến không đúng đối tượng do gian dối cũng là sai phạm, cần phải chịu trách nhiệm sẽ nói đến ở mục sau.

Tuy nhiên, có những sai sót nếu có, mà Chúng ta có lẽ không nên nhắc lại ở đây sẽ làm loãng vấn đề bản chất, hơn nữa những sai sót này có thể hiểu được. Trong một bối cảnh hỗn độn, việc gặp những lúng túng này kia, có những bất đồng va chạm cũng là chuyện bình thường. Chúng ta nhiều khi trong gia đình có công việc còn lời qua tiếng lại, huống chi những người ngoài. Cho nên câu chuyện giữa Thủy Tiên với nhà Bác trưởng thôn, hay với một vài xích mích tương tự, thì cũng không nên xào lại làm gì.

Có làm thì mới có sai sót, không làm thì chẳng có sai sót nào. Đôi khi có bắt tay vào làm mới thấy những bất cập, bất tiện, áp lực, căng thẳng, cho nên một vài sự cố nhỏ, nên thông cảm và hiểu cho nhau. Không thể nào hoàn thiện, toàn vẹn tuyệt đối giống một bức tranh được.

IV. NHỮNG TRÁCH NHIỆM PHÁP LÝ PHÁT SINH

Khi một Cá nhân kêu gọi mọi Người quyên góp tiền từ thiện, nhằm thực hiện những mục đích thiện nguyện, nhân đạo nào đó, lúc này sẽ hình thành nên các quan hệ, giao dịch dân sự về tặng cho tài sản và liên quan phái sinh, với sự hiện diện của 03 Chủ thể: (i) Chủ thể ủng hộ tiền, góp tiền (Được gọi là Chủ thể tặng cho tài sản) hay còn gọi là Người từ thiện; (ii) Chủ thể nhận tiền, giá trị chuyển hóa (Được gọi Chủ thể được nhận tặng cho tài sản) hay còn gọi là Người được nhận từ thiện; (iii) Chủ thể đứng ra kêu gọi từ thiện (Được gọi là Người tổ chức việc từ thiện) hay còn được gọi là Người đại diện của Chủ thể từ thiện. Ví dụ: Ca sĩ A kêu gọi ủng hộ đồng bào Miền trung bị lũ lụt, thì Người chuyển tiền cho Ca sỹ A chính là Người tặng cho tài sản/Người từ thiện; Đồng bào Miền trung nhận được tiền là Người nhận tặng cho tài sản/Người nhận từ thiện; Còn Ca sỹ A chính là Người tổ chức từ thiện, đồng thời là Người đại diện cho những Người đã tặng cho tiền, để thay họ chuyển tiền đến cho Người nhận:

1. Sở dĩ - Đầu tiên, Chúng ta cần phải xác định rõ quan hệ pháp luật và tư cách Chủ thể như trên, là vì trên cơ sở đó, Chúng ta mới xác định được quyền và nghĩa vụ pháp lý của các bên, và cũng từ đó, mới có căn cứ để nhận định các bên có thực hiện đúng quyền và nghĩa vụ của mình hay không! Như trên đã nêu, do Người đứng ra kêu gọi từ thiện, cũng chính là Người đại diện cho những Người đã quyên góp tiền - Nên họ buộc phải thực hiện đúng phạm vi đại diện đã cam kết và thỏa thuận ban đầu với những Người được đại diện (Người quyên góp tiền). Ví dụ: Nếu Diễn viên A, đứng ra kêu gọi từ thiện, và nói rõ mục đích nhằm để giúp xây dựng trường học cho một địa phương nào đó, thì sau khi đã nhận tiền, A buộc phải thực hiện việc xây dựng trường học mà không thể dùng vào mục đích khác, kể cả là từ thiện như xây dựng cầu đường, mổ tim cho trẻ em, vì như vậy là vượt ra khỏi phạm vi đại diện đã cam kết ban đầu.

2. Vi phạm cam kết dân sự và trách nhiệm: Vì Người đại diện phải thực hiện đúng nội dung, công việc, đúng phạm vi đại diện đã cam kết và thỏa thuận, nên nếu Họ không thực hiện đúng thì xem như đã vi phạm và phải chịu trách nhiệm dân sự, mà không phải chịu trách nhiệm hình sự, nếu không có yếu tố chiếm đoạt. Như ví dụ vừa nêu, sau khi đã nhận tiền, Diễn viên A buộc phải thực hiện việc xây dựng trường học mà không thể dùng vào mục đích khác, kể cả là từ thiện như xây dựng cầu đường, mổ tim cho trẻ em, cho nên nếu A dùng vào việc từ thiện khác, thì vẫn bị xem là vi phạm nghĩa vụ của mình, cho nên những Người đã chuyển tiền cho A, có quyền buộc A phải sử dụng đúng mục đích đã nêu ban đầu, còn tiền mà A đã lỡ bỏ ra như xây cầu, đường, thì A phải tự chịu, hoặc những Người đã chuyển tiền, cũng có quyền yêu cầu A phải hoàn trả lại do đã sử dụng sai mục đích. Và tất nhiên, nếu A sử dụng sai mục đích ban đầu, nhưng nếu những Người đã chuyển tiền, sau đó cũng chấp nhận việc này, thì cũng không sao cả, vì vốn dĩ trước thời điểm quyền sở hữu được chuyển giao, thì tài sản, tiền là của Họ, nên Họ có toàn quyền định đoạt. Lưu ý rằng: Nếu một Người lúc đầu đứng ra kêu gọi từ thiện và hứa sẽ trực tiếp đi làm từ thiện, nhưng sau khi nhận tiền, lại tự ý chuyển cho một Cơ quan tổ chức nào đó để Họ thực hiện, thì cũng bị coi là vi phạm cam kết ban đầu, và những Người đã góp tiền, có quyền không đồng ý và đòi lại.

3. Vi phạm cam kết và trách nhiệm hình sự: Những gì Chúng ta vừa phân tích ở trên, chỉ áp dụng, khi mà Người đại diện vượt quá phạm vi đại diện, nhưng không có yếu tố chiếm đoạt, tức là vẫn làm từ thiện, chỉ là khác đối tượng, ví dụ thay vì xây trường, lại xây cầu ...... Còn nếu như đã có yếu tố chiếm đoạt, tức là Người đã kêu gọi từ thiện, sau khi nhận tiền, nhưng lại tiêu xài cho cá nhân, giữ lại làm của riêng, không làm từ thiện hoặc bớt lại, chỉ làm một ít, thì lúc này câu chuyện không còn là vấn đề dân sự nữa, mà đã có dấu hiệu tội phạm hình sự của một trong hai tội danh: (i) Lừa đảo chiếm đoạt tài sản - Nếu ngay từ đầu đã đưa ra thông tin gian dối, để mọi Người chuyển tiền; Hoặc (ii) Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản - Nếu lúc đầu đúng là có ý làm từ thiện, nhưng sau khi nhận tiền thì lòng tham nổi lên, và chiếm đoạt. Thông thường thì tội Lừa đảo, có hình phạt nặng hơn tội Lạm dụng, nhưng nếu số tiền bị chiếm đoạt là rất nhiều, thì lúc này hình phạt giữa hai tội danh không khác nhau là mấy, có thể dẫn đến kịch khung.

V. TỪ HIỆN TƯỢNG XÃ HỘI ĐẾN SỰ KIỆN PHÁP LÝ: KHÔNG PHẢI CỨ IM LẶNG LÀ VÀNG

Khác với trách nhiệm dân sự là tùy thuộc vào các bên đương sự có kiện cáo tranh chấp gì thì Cơ quan chức năng mới xử lý - Trái lại, trách nhiệm hình sự trừ một vài tội danh khi xảy ra ở mức ít nghiêm trọng, nên chỉ khởi tố điều tra dựa trên yêu cầu của bị hại; Trong hầu hết các tội danh còn lại, Cơ quan có thẩm quyền sẽ tiến hành xác minh, khởi tố, điều tra khi có dấu hiệu tội phạm, mà không cần có yêu cầu, tố giác của ai cả, bởi lý do pháp luật hình sự được coi là lĩnh vực pháp luật công, ngoài việc bảo vệ trực tiếp các nạn nhân là bị hại, còn có mục đích bảo vệ trật tự công cộng, ngăn ngừa tội phạm tái diễn.

Do đó câu chuyện tranh cãi giữa Doanh nhân Nguyễn Phương Hằng và một vài Nghệ sỹ, có thể ban đầu chỉ là một hiện tượng xã hội trên mạng, nhưng nếu từ đó Cơ quan chức năng xác minh có dấu hiệu tội phạm, thì hoàn toàn có quyền khởi tố điều tra vụ án hình sự. Hiểu tương tự như nếu Bà con ta thấy một nhóm buôn bán ma túy ở một địa điểm nào đó, rồi tụm lại nói với nhau trên mạng, thì Cơ quan chức năng hoàn toàn có thể dựa vào những thông tin đó, rồi lần ra vụ việc, nếu đúng thì sẽ khởi tố vụ án....... Hay nói cách khác lúc này một hiện tượng xã hội đã trở thành một sự kiện pháp lý!

Tuy nhiên, vì luật quy định rằng (Viện dẫn nói chung): Việc chứng minh tội phạm thuộc về Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát - Người bị cáo buộc, có quyền, nhưng không có nghĩa vụ chứng minh mình vô tội..... Cho nên, về mặt pháp lý, không ai có quyền buộc Nghệ sỹ A B C phải lên tiếng, kể cả Cơ quan pháp luật - Vì quyền im lặng đã được ghi nhận.

Nhưng nói như vậy, không có nghĩa im lặng luôn là vàng - Bởi có lúc, lên tiếng là kim cương: Mà kim cương còn quý hơn vàng! Ví dụ, mặc dù việc chứng minh tội phạm thuộc về Cơ quan pháp luật, nhưng nếu Ông A bị nghi ngờ phạm tội một vụ hiếp dâm diễn ra vào một khoảng thời gian nào đó, mà đúng khoảng thời gian đó, Ông A đang nhậu tại nhà Bạn bè, và có bạn bè làm chứng, thậm chí Camera nhà bạn có ghi lại, thì chẳng tội gì mà im lặng, chẳng tội gì mà không trưng ra bằng chứng ngoại phạm rằng thời gian đó đang đi nhậu, để khỏi bị nghi ngờ, bị điều tra nếu như còn im lặng. Trong vụ việc này cũng vậy, có thể những vụ nói xấu nhau, chửi nhau, những vụ xàm xàm tranh luận như Khán giả và Nghệ sỹ ai nuôi ai ..... thì có thể không cần lên tiếng - Nhưng những Vụ từ thiện tiền bạc này, nên chăng Các Bạn Nghệ sỹ cần phải lên tiếng: Lên tiếng vì những Người đã tin tưởng, đã giao phó số tiền lớn cho Họ...... Lên tiếng vì những Người cần được giúp đỡ, bởi đến những Nghệ sỹ mà Công chúng thần tượng, mến mộ (Vì thế mới chuyển tiền) còn không đáng tin, thì liệu sau này Ai còn dám giao tiền cho Người nào khác đi làm từ thiện, và như vậy là thiệt thòi cho Bà con khó khăn..... Lên tiếng, vì những Người vẫn luôn dành sự ủng hộ và quý mến cho giới Nghệ sỹ, vì bảo vệ cho giới Nghệ sỹ, mà Họ - Những khán giả mến mộ, đã phải lao vào những cuộc khẩu chiến với Bên còn lại - Trong khi chỉ cần những giải trình chính thức có bằng chứng của các Bạn Nghệ sỹ, mọi thứ sẽ được sáng tỏ, được yên bình........ Tất nhiên, lời giải thích phải hợp tình, hợp lý!

Trong một khoảng thời gian nhất định nào đó - Pháp luật là cố định, hiện hữu và bất biến; Nhưng cuộc sống lại có muôn hình, vạn trạng, thiên biến vạn hóa; Nên không thể máy móc, rập khuôn một quy luật, một nguyên tắc nào cho những hoàn cảnh, bối cảnh, không thật giống nhau. Tất nhiên, đến một lúc nào đó, khi không thể đừng được, thì pháp luật vẫn buộc phải vào cuộc như chính nhiệm vụ tồn tại của nó. Nhưng nếu có những cách có thể hóa giải mọi rắc rối một cách êm đẹp hơn, nhẹ nhàng hơn, đơn giản hơn, nhanh chóng hơn - Thì hà cớ gì, phải chờ đợi đến lúc luật pháp phải xen vào như là một lựa chọn cuối cùng, phức tạp nhất, rắc rối nhất..........

Viết tại Sài Gòn, ngày 05/09/2021 - Luật sư: Đặng Bá Kỹ!